Մեր “կապուտաչյա գեղեցկուհու” իրական թագուհին — Սևանի Իշխան

“Սևանի իշխանը” (լատ.՝ Salmo ischchan) պատկանում է Սաղմոնաձկների ընտանիքին: Էնդեմիկ տեսակ է Մկանուտ, միջին մեծության շարժուն ձկներ են, որոնք բազմացման շրջանում ծովերից անցնում են գետերը՝ ձվադրելու համար: Տարբերվում է ավելի փոքր աչքերով, լայն ճակատով, բարձր մարմնով։ Մարմինը գլանաձև է կամ իլիկաձև, ամբողջ երկարությամբ փոքր, արծաթափայլ թեփուկներով, պատված՝ խոշոր, սև, երբեմն էլ նարնջագույն կամ բաց վարդագույն պուտերով։

Իշխանն առաջացել է Հայաստանի լեռնային գետակներում ժամանակին շատ տարածված կարմրախայտից և հատուկ է միայն Սևանա լճին։ Յուրահատուկ կենսապայմաններ ունեցող Սևանա լիճ թափանցած կարմրախայտերն աստիճանաբար առանձնացել են իրենց ցեղակիցներից և, անցնելով ինքնուրույն զարգացման տևական ուղի, սկզբնավորել են իշխանին։ Այդ է պատճառը, որ Սևանի իշխանը եզակի ձուկ է։Տարածված է միայն Սևանա լճում (Կլիմայավարժեցված է Ղրղըզստանի Իսիկ Կուլ լճում ):

Հայտնի է “Սևանի իշխանի” 4 ենթատեսակ՝

• ձմեռային բախտակ՝ (Salmo danilewskii),
• ամառային բախտակ՝ (Salmo ischchan aestivalis),
• գեղարքունի՝ (Salmo ischchan gegarkuni),
• բոջակ՝ (Salmo ischchan danilewskii)

Երբեմն դրանց ավելացնում են նաև 5-րդ տեսակը՝ ալաբալախ գետայինը։

Դրանք միմյանցից տարբերվում են ձվադրման տեղերով ու ժամկետներով։ Ձմեռային բախտակն ու բոջակը լճի ձկներ են, իսկ մյուսները՝ անցողիկ։ Ստերջ վիճակում նրանց բոլորի մարմինը պատվում է բազմաթիվ մանր, կլորավուն սև պուտերով, բացակայում են վառ կարմիր բծերը, իսկ ծնոտները համեմատաբար կարճ են։ Բոլորն էլ արծաթափայլ են, չափավոր պարարտ, վարդագույն, համեղ մսով։ Միաժամանակ, յուրաքանչյուր ենթատեսակ առանձնանում է իր ձևաբանական էկոլոգիական առանձնահատկություններով՝ բնակվելով կամ բազմանալով լճի կամ նրա մեջ թափվող գետերի այս կամ այն մասում։ Սնվում են ջրի հատակին ապրող մանր կենդանիներով, որդերով, խխունջներով, զանազան փափկամարմիններով։

Երբ պատրաստվում են բազմանալու, կամ ձվադրումը նոր է ավարտված լինում, նրանք գունափոխվում են. դառնում են դարչնագույն, նույնիսկ՝ սև (պուտերը կարող են անհետանալ), մաշկը հաստանում է, պատվում լորձի հաստ շերտով, ծնոտները երկարում են, միսը սպիտակում է, համը փոխվում։ Այդ շրջանում, որը ձվադրումից հետո տևում է 3-6 ամիս, իշխանը կոչվում է բախտակ այնուհետև ձուկն ընդունում է իր նախկին տեսքը։ Մանրաձկները մինչև 1 տարեկանը դեղնականաչավուն են՝ ուղղահայաց դարչնագույն շերտերով։ Սեռահասուն առանձնյակները բազմացման շրջանից դուրս արծաթափայլ են՝ երկնագույն, ծիրանագույն, կանաչավուն, երբեմն՝ բաց ոսկեգույն նրբերանգներով։ Մարմինը պատված է ավելի մեծ տրամագիծ ունեցող սև, կլորավուն բծերով, որից ընդհանուր գունավորումն ավելի մուգ է թվում։ Լողակները մոխրագույն են։

Ձմեռային իշխանն ու բոջակը ձվադրում են լճում՝ հոկտեմբեր-մարտին, իսկ ամառային իշխանն ու գեղարքունին բարձրանում են Սևան թափվող գետերի ակունքները և ձվադրում այնտեղ (ամառային իշխանը՝ մայիս-հունիսին, գեղարքունին՝ հոկտեմբեր-հունվարին)։ Ձվադրման համար էգը ջրի հատակին փոս է փորում, հետո արուի հետ ձկնկիթը ծածկում ավազով ու մանր խճաքարով, ապա հեռանում է։ Արուն 2-3 օր պահպանում է բույնը, այնուհետև լողում էգի մոտ։ Իսկ 2-3 ամիս անց ձկնկիթից դուրս են գալիս փոքրիկ իշխանները։ Մատղաշը 8-12 ամիս գետակներում ապրելուց հետո իջնում է լիճ։ Ձմեռային իշխանը, ամառային իշխանը և գեղարքունին աճում են արագ. 3-5 տարեկանում ունենում են մոտ 40 սմ երկարություն, 400-600 գ զանգված։ Լճում հանդիպել են 15-16 տարեկան, 1 մ երկարությամբ և 16-24 կգ զանգվածով իշխաններ։

Իսկ բոջակը իշխանի գաճաճ սեռն է՝ 6-7 տարեկանում ունենում է ընդամենը 200 գ զանգված և մինչև 35 սմ երկարություն։ Ի տարբերություն իշխանի մյուս ենթատեսակների բոջակը բույն չի կառուցում, այլ ձկնկիթը հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսների 10°С ջերմաստիճանում լցնում է լճի հատակին մոտ 1,5-ից մինչև 15 մ խորության վրա:

Գեղարքունի սեռին բնորոշ է սուր դունչ և իլիկաձև մարմին։ 3-5 տարեկան հասակում ձկան միջին երկարությունը կազմում է մոտ 40 սմ, և քաշը՝ 400-600 գ։ Գեղարքունիի և բախտակի առավելագույն չափը կարող է հասնել մինչև 90 սմ, քաշը՝ 16 կգ, իսկ բոջակի և ալաբալախի՝ մինչև 35 սմ։ Հիմնական սնունդն են խեցգետնազգիների որոշ տեսակները, օրինակ՝ Amphipoda։

Մինչև XX դարի 80–ական թթ– րը մեկ այլ տեսակի` ձմեռային բախտակի հետ մեկտեղ ներկայացրել է արդյունագործական ձկնաբուծության հիմնական օբյեկտ: Վերջին տարիներին թվաքանակը խիստ կրճատվել է և պահպանվում է հիմնականում արհեստական վերարտադրության հաշվին: Նրա պաշարները լրացվել են լճի ափերին գտնվող ձկնաբուծարաններում աճեցված թրթուրների և մանրաձկների պարբերաբար բացթողմամբ։

Անհետացման հիմնական պատճառներն են եղել ձվադրային գետերի ջրային ռեժիմի փոփոխությունը, աղտոտումը, բնական վերարտադրման պայմանների խախտումը, որսագողությունը լճում և ձվադրային գետերում:
Մշակված են արհեստական բազմացման մեթոդները, որը ներկայումս իրականացնում է նաև Sevani Ishkhan ընկերությունը: Ընդ որում, «Սևանի իշխան» ընկերությունը իրականացնում է Սևանի իշխանի մանրաձկան արտադրության, ձկան վերամշակման, պատրաստի արտադրանքի մարքեթինգի և վաճառքի հետ կապված գործառույթները Հայաստանի տարածքում և արտերկրում: Արտադրության ամբողջ գործընթացը կազմակերպվում է լավագույն միջազգային փորձի կիրառմամբ: Տնտեսությունը բաղկացած է ցանցավանդակներից, յուրաքանչյուր ցանցավանդակի տրամագիծը՝ 25մ, մակերեսը՝ 491մ², խորությունը՝ 16 մ: Ձկները կերակրվում են եվրոպական արտադրության բարձրորակ ձկան կերով, մասամբ նաև ջրում առկա բնական կերով:

Տարեկան արտադրողականությունը հասնում է մինչ 1 մլն հատ, որի 25%-ը բաց է թողնվում Սևան: